تورکو اوی ره نک - تورکی یاد بگیریم

دیلچیلیگین اساس بؤلمه‌لریندن بیری اوْلان فوْنئتیکادا دانیشیق سسلری اؤیره‌نیلیر. آهنگ قانونو، هئجا و وۇرغو دا فوْنئتیکانین مؤوزولارینا داخیلدیر.

دانیشارکن تلفّوظ ائتدیگیمیز سسلر دانیشیق سسلری آدلانیر. بۇ سسلر دانیشیق عضولری‌نین کؤمیی ایله یارانیر. دوْداقلار، دیل و سس تئللری دانیشیق سسلری‌نین یارانماسیندا داها فعال ایشتیراک ائدیر. دانیشیق سسلرینی تلفّوظ ائدیر و ائشیدیریک. یازیدا اوْنلار حرفلرله ایشاره اوْلونور. حرفلری ایسه گؤرور و یازیریق. سسلری حرفلردن فرقلندیرمک اۆچون درسلیک کیتابلاریندا اوْنلار بؤیوک مؤتریزه ایچریسینده وئریلیر. مثلا: [آ]

دانیشیق سسلری فرقلی خۆصوصیتلرینه گؤره ایکی نؤوه بؤلونور: سایتلر، سامیتل

سایتلر آغیز بوْشلوغوندا سربست و مانعه‌سیزتلفُوز اوْلونور. بۇنا گؤره ده اوْنلار آیدین شکیلده و آوازلاسسله‌نیر. سایتلرین داها بیر خۆصوصیتی هئجا عمله گتیرمه‌سیدیر.

سامیتلرین تلفّوظونده ایسه آغیز بوْشلوغوندا مۆختلیف مانعه‌لر اوْلور.

سایتلرین بؤلگوسو

دیلیمیزده 9 سایت سس وار: [آ a]، [ائ e]، [ه ə]، [ای i]، [اێ ı]، [اوْ o]، [اؤ ö]، [اۇ u]، [اۆ ü]. یارانما وضعیتینه گؤره سایتلرین آشاغیداکی اۆچ بؤلگوسو وار. 

1. دیلین آرخا و اؤن حیصه‌سینده دئییلمه‌سینه (دیلین اۆفوقو وضعیتینه) گؤره:

قالین سایتلر: [آ a]، [اێ ı]، [اوْ o]، [اۇ u]

اینجه سایتلر: [ائ e]، [ای i]، [ه ə]، [اؤ ö]، [اۆ ü]

2. دیلین اۆست داماغا دوْغرو یۇخاری قالخماسی و نیسبتا آشاغی ائنمه‌سی وضعیتینه (دیلین شاقولی وضعیتینه) گؤره:

قاپالی سایتلر: [اێ]، [ای]، [اۇ]، [اۆ]

آچیق سایتلر: [آ]، [ائ]، [ه-]، [اوْ]، [اؤ]

قاپالی سایتلرین تلفّوظونده آلت چنه یۇخارییا دوْغرو قالخیر و آغیز بوْشلوغو دارالیر. (بۇنا گؤره ده اوْنلارا دار سایتلر ده دئییلیر). بۇ سایتلری آسان یاددا ساخلاماق اۆچون دیلیمیزده‌کی دؤرد جۆر یازیلان شکیلچیلری (-چی، -چی، -چۇ، چۆ،-لێق،-لیک،-لۇق، -لۆک و س) یاددا ساخلاماق لازیمدیر. بئله شکیلچیلرین ترکیبینده قاپالی سایتلر ایشتیراک ائدیر. آچیق سایتلرین تلفّوظونده ایسه آلت چنه آشاغی دۆشور و آغیز بوْشلوغو گئنه‌لیر. (بۇنا گؤره ده اوْنلارا گئن سایتلر ده دئییلیر).

3. دوْداقلارین وضعیتینه گؤره:

دوْداقلانان سایتلر [اوْ]، [اؤ]، [اۇ]، [اۆ]

دوْداقلانمایانسایتلر: [آ]، [ائ]، [ه]، [اێ]، [ای].

دوْداقلانان سایتلرین تلفّوظونده دوْداقلار بیر قدر ایره‌لییه گلیر و دایروی شکیل آلیر. دوْداقلانمایان سایتلرین تلفّوظونده ایسه بۇ حال باش وئرمیر.

سایت سسلرین نؤولرینی آشاغیداکی جدولده داها آیدین شکیلده گؤرمک اوْلار:                    

	آچیق		قاپالی
	قالین	اینجه	قالین	اینجه
دوْداقلانمایان	آ	ائ،ه	اێ	ای
دوْداقلانان	اوْ	اؤ	اۇ	اۆ

جدولدن گؤروندویو کیمی، هر بیر سایتین اۆچ نؤوع وار. مثلا: [آ] سایتی قالین، آچیق، دوْداقلانمایان؛ [اۆ] سایتی اینجه، قاپالی، دوْداقلاناندیر.

بعضی سایتلرین اۇزون تلفّوظو

دیلیمیزده، اساساً، عرب منشأ‌لی بیر سێرا سؤزلر وار کی، اوْنلاردا بعضی سایتلر بیر قدر اۇزون تلفّوظ اوْلونور.

مثلا: عاریف، عالیم، صابیر، شیکایت، افسانه سؤزلرینده‌کی [آ:] سسی؛ اعتبار، اعلان، نعمت سؤزلرینده‌کی [ائ:] سسی؛ مٶعجزه‌،، شؤله، معتبر سؤزلرینده‌کی [اؤ:] سسی؛ معنا، بعضی، تتیل سؤزلرینده‌کی [ه:] سسی اۇزون تلفّوظ اوْلونور. گوْروندویو کیمی، [ائ]، [ائ]، [اؤ] سایتلری‌نین اۇزون تلفّوظ ائدیلدیگینی بیلدیرمک اۆچون یازیدا چوْخ واخت بۇ سایتلردن سوْنرا آپوْستروْف(چیخاریلیب) عیسیره‌سی قوْیولور.

بئزی سؤزلرده [ای]، [اۇ] و [اوْ] سایتلری ده اۇزون تلفّوظ اوْلونور. مثلا: وثیقه‌، حقیقت، زینت سؤزلرینده [ای] سایتی؛ فۆضولی، مۇسیقی، خۆصوصی سؤزلرینده [اۇ] سایتی اۇزون تلفّوظ اوْلونور. دوْوشان، سوْنرا، دوْوغا، لوْوغا و س. کیمی سؤزلرده [اوْ] سایتی اۇزون تلفّوظ اوْلونور. بئله سؤزلرده اوْ حرفیندن سوْنرا گلن و سامیتی (بضا ده ن سامیتی) تلفّوظده دۆشور [دوْ:وشان]، [سوْ:را]، [لوْ:غا] عینی حال تؤوبه‌، لؤوبر، بنؤوشه و س. کیمی سؤزلرین تلفّوظونده ده باش وئریر: [تؤ:به]، [ل:.بر]، [به:نؤوشه].

دیلیمیزده‌کی [1] و [اۆ] سایتلری ایسه اۇزون تلفّوظ اوْلونمور.

قوْشا سایتلی سؤزلرین یازیلیشی و تلفّوظو

دیلیمیزده بعضی سؤزلر وار کی، اوْنلاردا ایکی سایت سسی ایفاده ائدن حرفلر یاناشی گلیر. بئله سؤزلر قوْشاسایتلی سؤزلر آدلانیر. قوْشاسایتلی سؤزلرین چوْخونون یازیلیشی و تلفّوظو فرقله‌نیر. بۇ آشاغیداکی قایدادا اوْلور

1. عینی جینسلی قوْشا سایتلری ایفاده ائدن ایکی حرف بیر اۇزون سایت کیمی تلفّوظ اوْلونور. مثلا: ساعت — [سا:ت]، معاش- [ما:ش]، جاماعت — [جاما:ت]، تأسف — [ته:سسوف]، متبه — [متبه:]، بدیی- [بدی:]، طبیعی — [تبی:] و س.

2. ترکیبینده آ ای ai، ائ ای ei، ای ائ ie، (بضا ده ای اوْ io، ای ا ia، ائ ه eə، ائ ا ea) حرف بیرلشمه‌لری اوْلان سؤزلر بۇ سایتلر آراسینا ی سامیتی علاوه‌ اوْلونماقلا تلفّوظ ائدیلیر. مثلا: عائله‌ [آییله]، دایما — [داییما]، ضعیف — [ضییف]، سیده — [سییده]، طبیعت — [طبییت]، مۆدافعه‌ — [مۆدافییه]، رادیوْ — [رادییوْ]، دیالوْق — [دییالوْق]، ایاشه — [اییاشه]، مانعه — [مانییه].

3. ترکیبینده ه ا، اۆ ا، اۆ ه حرف بیرلشمه‌لری اوْلان سؤزلرده بیرینجی سایت دیَیشیلیر، ایکینجیسی ایسه بیر قدر اۇزون تلفّوظ ائدیلیر. مثلا: سعادت — [ساادت]، فعالیات — [فا:لییت]، مۆاوین [ماوی]، مۆعالیجه‌ — [مالیجه]، مۆعیین — [میین]، مۆعللیم — [مَللیم] و س.

قئید 1: الیاغا، عمی اوْغلو الیاچیق، باجی اوْغلو، دایی اوْغلو، خالا اوْغلو، باشیاچیق و س. کیمی قوْشاسایتلی مۆرککب سؤزلرین تلفّوظونده ده یاناشی گلن سایتلردن بیرینجیسی دئییلمیر، لاکین ایکینجیسی اۇزون تلفّوظ اوْلونمور:الیاغا — [الاغا، عمی اوْغلو — [عموْغلو]، الیاچیق — [الاچیخ]، باجی اوْغلو — [باجی اوْغلو]، خالا اوْغلو — [خال اوْغلو] و س.

قئید 2: شۆار، شجاعت، مجموعه‌، سۇال، مطبوعات، سئانس، براعت، شۆرا، ریایت و س. کیمی قوْشاسایتلی سؤزلرده بۇنلارین هئچ بیری باش وئرمیر.

آهنگ قانونو

آهنگ قانونو دیلیمیزین اساس فوْنئتیک قانونودور. سؤزده قالین و اینجه سایتلرین آهنگینه، بیر-بیرینی ایزله‌مه‌سینه آهنگ قانونو دئییلیر.

آهنگ قانونونا گؤره سؤز قالین سایتلی هئجا ایله باشلاییرسا، سوْنراکی هئجالار دا قالین سایتلی اوْلور. مثلا: یا+زی+چی+لار. عینی حال اینجه سایتله باشلانان سؤزلره ده عایددیر. مثلا: ه-کین-چی-له-ری-میز. اصل آذربایجان سؤزلری آهنگ قانونونا تابع اوْلور(ایشیق، ایلان، ایلغیم، اینام، ایراق، ایلخی، ایلدیریم، ایلیق، ایشارتی و س. کیمی بیر نئچه سؤز استثنادیر). بیر چوْخ آلینما سؤزلرده ایسه آهنگ قانونو پوْزولور. مثلا: عالیم، وفا، کیتاب، دۆنیا، بۆروْ و س.

آهنگ قانونو کؤک و شکیلچی آراسیندا داها مؤحکم و ثابت (دیَیشمز) اوْلور. بئله کی، هر هانسی بیر سؤزه اؤز دیلیمیزه مخصوص شکیلچی آرتیرساق، اوْ، حؤکمن سؤزون سوْن هئجاسی‌نین آهنگینه اۇیوشمالیدیر. مثلا: کی-تاب+دا، تی-یا-ر+چی+لر و س.

قئید: اصل آذربایجان سؤزلریندن عبارت اوْلان بعضی مۆرککب سؤزلرده ده آهنگ قانونو پوْزولور. مثلا:دوقوسو، قۇشوزومو، گۆنه باخان، گۆنای، آیبه‌نیز و س.

هئجا

تلفّوظ زامانی سؤزون آسانلیقلا بؤلونن حیصه‌لرینه هئجا دئییلیر.مثلا: و-طن، آ-زاد-لێق، دیل-چی-لیک و س. هئجانین اساسیندا سایتلر دایانیر. سؤزده نئچه سایت سس وارسا، اوْ قدر ده هئجا اوْلور. هئجا بیر سایتدن ده عبارت اوْلور. مثلا: آ-نا، اۆ-رک، ما-آ-ریف و س. سؤزو سطردن ستره کئچیررکن بیر حرفدن عبارت اوْلان هئجانی سترین سوْنوندا ساخلاماق و یا یئنی ستره کئچیرمک اوْلماز.

وۇرغو

سؤزده هئجالاردان بیری‌نین اوْ بیرینه نیسبتن داها قۆوتلی دئییلمه‌سی وۇرغو آدلانیر. اۆزرینه وۇرغو دۆشن هئجا وۇرغولو هئجا آدلانیر. دیلیمیزده‌کی سؤزلرین چوْخوندا وۇرغو سوْن هئجاداکی سایت سسین اۆزرینه دۆشور. مثلا: آذربایجان، آزادلیق، ایستیقلالیت و س. بایاق، دۆنن، بیلدیر، نییه، نئجه، سا`نکی، آنجاق و س. کیمی اصل آذربایجان سؤزلرینده، ائلئجه ده اۆستونلوک درجه‌سینده اوْلان صیفتلرده: (گؤمگؤی، ساپساری، قۇپقورو و س.) وۇرغونون ایلک هئجانین اۆزرینه دۆشمه‌سی استثنادیر.

بعضی سؤزلرده وۇرغونون یئرینی دیَیشمه‌سی ایله معنا دا فرقله‌نیر. مثلا: آلین (ایسیم — بدن عضوو) – آلین (فعل)، گۆلدور (چیچکدیر) –گولدور (فعل)، دیمدیک (ایسیم) — دیمدیک (صیفت) و س.

سؤزده وۇرغونون یئرینی مۆعیین ائتمک اۆچون سؤزو هئجایا آییرمادان وۇرغونو اول بیرینجی هئجانین، سوْنرا ایکینجی، داها سوْنرا ایسه اۆچونجو هئجانین اۆزرینده دئمک لازیمدیر. مثلا: ق`رنفیل، قر`نفیل، قرنفی`ل آیدیندیر کی، بۇ سؤزده وۇرغو سوْنونجو هئجانین اۆزرینه دۆشور.

قئید: یۇخاریدا قئید اوْلوندوغو کیمی دیلیمیزده‌کی بعضی سؤزلرده اۇزون تلفّوظ اوْلونان سایتلر واردیر. مثلا: عادیل، صابیر، لاقئید،حکیم، مئمار، معنا، شؤله و س. بۇ سؤزلرین هامیسیندا وۇرغو سوْنونجو هئجایا دۆشور. دئمه‌لی، سایتین اۇزون تلفّوظ اوْلونماسی هئچ ده اوْ دئمک دئییل، همین هئجا وۇرغولو اوْلمالیدیر. نادیر حاللاردا ایسه اۇزون سایتلی هئجا ایله وۇرغولو هئجا اۆست-اۆسته دۆشور. مثلا:سوْنرا — [سوْ:را]، بعضی- [به:زی] و س.

سؤزلرین دۆزگون دئییلیش قایدالارینی اوْرفوْئپییا، دۆزگون یازیلیش قایدالارینی ایسه اوْرفوْقرافییا اؤیره‌نیر. اوْرفوْئپییا لۆغتینده سؤزلرین دۆزگون تلفّوظ شکیللری، اوْرفوْقرافییا لۆغتینده ایسه دۆزگون یازیلیش فوْرمالاری وئریلیر.